معرفی اجمالی متیل ایزوبوتیل کتون (Methyl isobutyl ketone)
یکی دیگر از حلال‌های مهم در صنعت، ماده‌ای با نام متیل ایزوبوتیل کتون است. این ماده با فرمول مولکولی C6H12O، یکی از ۱۰حلال پرکاربرد در صنایع مختلف، مانند داروسازی، ماشین‌آلات و نساجی می‌باشد. سازمان آیوپاک، این هیدروکربن از خانواده کتون‌ها را ۴-متیل پنتان-۲-اون نام‌گذاری کرد. با این حال متیل ایزوبوتیل کتون در بسیاری از بازار‌های جهانی با نام اختصاری MIBK و شماره شناسایی، 1-10-108 خرید و فروش می‌گردد. این حلال شیمیایی به صورت مایع با ظاهری روشن و بدون رنگ دیده می‌شود. بوی این ماده نیز بسیار دلپذیر و مشابه با بوی میوه می‌باشد. این ماده با دامنه جوش متوسط و نقطه اشتعال ۲۳ درجه سانتی‌گراد، به راحتی مشتعل می‌گردد. از این رو هنگام کار با آن باید از مجاورت این ماده با شعله، جرقه و… جلوگیری کنید. همچنین لازم است از آن در محیطی با دمای مناسب نگهداری نمایید.
دقت کنید که این حلال آلی باعث ایجاد التهاب و حساسیت می‌شود. همواره تأثیرات مخرب یک ماده شیمیایی به غلظت و مدت زمانی که فرد در برخورد با آن ماده قرار دارد، وابسته است. مواجه مزمن یا طولانی مدت با این ماده می‌تواند، باعث تهوع، سردرد، سوزش در چشم‌ها، ضعف، بی‌خوابی، درد روده و… شود. بنابراین هنگام کار با این حلال مهم، نکات ایمنی همچون استفاده از عینک، ماسک و دستکش محافظتی را جدی بگیرید.
معرفی تخصصی این ترکیب آلی
از جمله مهم‌ترین نام‌های مترادف این حلال شیمیایی می‌توان به ایزوهگزانون، هگزون، -متیل-۲-پنتانون، ایزوپروپیل استون اشاره کرد. متیل ایزوبوتیل کتون با داشتن یک گروه عاملی کتون در ساختار خود، قابلیت حلالیت در حلال‌های آلی قطبی و غیر قطبی را دارا می‌باشد. از طرفی MIBK در دمای اتاق همواره پایدار است و پلیمریزه نمی‌گردد. این ویژگی‌ها آن را به یک حلال شایع در صنایع مختلف تبدیل می‌کند. این ترکیب شیمیایی برای ساخت پوشش‌ها، رزین‌های طبیعی و مصنوعی، جوهر، چسب و… کاربرد فراوانی دارد.
این ماده علاوه بر سازگاری با انواع مواد آلی، هیچگونه نیازی به الکل‌ها، برای حل مواد مختلف ندارد. متیل ایزوبوتیل کتون خود به تنهایی به عنوان یک حلال واقعی یا فعال برای ترکیبات آلی به کار می‌رود. کاربرد عمده متیل ایزوبوتیل کتون به عنوان حلال، برای وینیل، اپوکسی، رزین اکریلیک، همچنین برای نیتروسلولزها می‌باشد. این محصول مورد تأییدیه‌ی سازمان غذا و دارو، به عنوان یک افزودنی غذایی غیر مستقیم برای استفاده در ساخت چسب‌ها و پلیمر‌ها نیز می‌باشد.
درباره نحوه تولید و فورمولاسیون این ماده
MIBK دارای فرمول شیمیایی CH3COCH2CH(CH3)2 می‌باشد. در ساختار این ترکیب شیمیایی ۶ اتم کربن و ۱۲ اتم هیدروژن و ۱ اتم اکسیژن وجود دارد. مهم‌ترین دلیل برای انحلال پذیری بالای این ترکیب در انواع ترکیبات آلی، وجود گروه کربونیل در آن است. گروه کربونیل از اتصال یک اتم اکسیژن با یک پیوند دوگانه به اتم کربن ایجاد می‌گردد که به دلیل توزیع نامساوی الکترون به شدت قطبی می‌باشد.
این حلال آلی در طبیعت به مقدار ناچیز در میوه‌های همچون پرتقال و انگور وجود دارد؛ اما برای تولید انبوه، از روش‌های صنعتی مختلفی استفاده می‌شود. یکی از مهم‌ترین روش‌ها، یک فرایند سه‌مرحله‌ای است که در آن ابتدا استون تحت‌فشار بالا و وجود کاتالیزور به دی استون الکل تبدیل می‌گردد. مرحلهی دوم الکل دی استون با از دست دادن آب به مزتیل اکسید (mesityl oxide) تبدیل می‌شود. این مرحله در فاز مایع و در دمای ۹۰ تا ۱۳۰ درجه سانتی‌گراد با حضور کاتالیزور‌های اسیدی، همچون فسفریک یا اسید گوگردی صورت می‌گیرد. مرحلهی آخر شامل هیدروژنه شدن مزیتل اکسید در حضور کاتالیزورها، ترجیحاً پالادیم و در انتها تولید متیل ایزوبوتیل کتون است.
کاربرد متیل ایزوبوتیل کتون در صنایع مختلف
خواص حلال‌های شیمیایی عامل اصلی در کاربرد آن‌ها در صنایع مختلف است. متیل ایزوبوتیل کتون توانایی حلالیت در آب را دارد. همچنین می‌تواند در حلال‌های آلی مانند اتر، بنزن، استون، اتانول و کلروفرم قابل اشباع باشد. این ویژگی موجب کاربرد عمده آن در صنایع رنگ و رزین می‌شود. به طوری که در ساخت اکثر رزین‌های مصنوعی مانند وینیل، اپوکسی، پلی استر همچنین رزین‌های طبیعی استفاده می‌گردد. کاربرد MIBK به عنوان یک حلال در تولید رنگ‌های نیتروسلولزی، از اهمیت بالایی برخوردار است. از این رنگ‌ها به دلیل براقی و مقاومت بالا به عنوان پوشش بر روی چوب و سایر محصولات استفاده می‌شود.
این ماده به دلیل قدرت حلالیت چربی‌ها و روغن‌ها دارای خاصیت موم‌زدایی است. به همین علت از متیل ایزوبوتیل کتون در تصفیه مواد شیمیایی مختلف، روغن‌های معدنی، اسید استئاریک و بوتانول استفاده می‌شود. همچنین قدرت تمیز‌کنندگی بالای این حلال شیمیایی آن را برای استفاده در محصولات تمیز‌کننده سطح، مایع یا پودر لباسشویی و… مناسب می‌کند.
سایر کاربرد‌های صنعتی این ماده
- ساخت کامپوزیت‌های پلاستیکی
- حلال در محصولات آرایشی و بهداشتی
- حلال برای رزین‌های وینیل، اپوکسی و اکریلیک
- حلال برای جوهر چاپ
- تولید روغن‌های روان‌کننده و روغن‌های معدنی
- ساخت پلاستیک‌ها
- کمک به استخراج فلزات نادر
- شرکت‌کننده در برخی واکنش‌ها به‌عنوان یک واسط شیمیایی
- در صنعت داروسازی برای تولید آنتی‌بیوتیک‌ها
- و…
نحوه حمل و نقل و نگهداری این حلال آلی
حمل و نقل و نگهداری نامناسب از مواد اولیه شیمیایی، علاوه بر این که می‌تواند باعث تغییر ماهیت و کاهش کیفیت مواد گردد، می‌تواند خطرات جبران ناپذیری برای سلامتی افراد را نیز ایجاد کند. حمل و نقل اصولی در کنار نگهداری مناسب از مواد اولیه، همواره برای شرکت‌های واردکننده‌ی مواد شیمیایی بسیار حائز اهمیت است. شرکت اکسیزان علاوه بر داشتن مجوز برای حمل و نقل و نگهداری مواد شیمیایی، تمامی نکات ایمنی برای حفظ کیفیت و حذف خطرات احتمالی را انجام می‌دهد. می‌دانیم، متیل ایزوبوتیل کتون به دلیل نقطه اشتعال پایین بسیار قابل اشتعال است. شرکت اکسیزان ظروفی با رعایت تمامی نکات ایمنی، برای ذخیره‌ی این ماده در نظر گرفته است تا بتواند هرگونه عامل آتش‌زا برای این محصول را از بین ببرد و آن را با شرایطی مطمئن در اختیار مصرف‌کنندگان قرار دهد.
توجه کنید که پس از خریداری این محصول، حتماً در جایی خنک با تهویه مناسب قرار گیرد. درب ظروف باید محکم بسته شوند و برای جلوگیری از نشت این ماده اقدامات لازم انجام گیرد. در محل ذخیره‌سازی این حلال آلی، مانع از قرارگیری هرگونه مواد مشتعل گردید. همچنین دمای مکان ذخیره‌سازی باید کمتر از ۴۰ درجه‌ی سانتی‌گراد باشد. این ماده با مواد قلیایی قوی و اسیدهای معدنی همچون هیدروکلریک اسید و سولفوریک اسید بسیار واکنش‌پذیر می‌باشد. بنابراین از قراردادن متیل ایزوبوتیل کتون در کنار این مواد جدا خودداری کنید. در مقادیر انبوه برای حمل و نقل و نگهداری، استفاده از بشکه‌هایی از جنس فولاد ضدزنگ و مقاوم در برابر اسید مناسب می‌باشد.
نکات مربوط به حفظ ایمنی در برابر متیل ایزوبوتیل کتون
همانطور که گفتیم این حلال آلی سمی و التهاب‌زا است. این ماده و بخاراتش می‌توانند پوست، چشم و دستگاه تنفسی را تحریک کنند. در صورت تماس مکرر پوست با این مواد، فرد دچار درماتیت می‌گردد. همچنین مقدار جذب‌شده این ماده، می‌تواند پس از ورود به بدن بر روی اندام‌های داخلی از جمله سیستم مرکزی تأثیرگذار باشد. بهترین راه برای جلوگیری از عوارض این ماده، استفاده از لباس‌های حفاظتی، دستکش مخصوص، عینک و… است. با توجه به غلظت و مقدار ماده‌ی مورد استفاده، وسایل حفاظتی متفاوت خواهند بود.
نکات ایمنی مربوط به چشم
اگر این مایع شیمیایی و بخارات آن به چشم برخورد کنند، باید چشم‌ها را سریعاً با آب فراوان یا محلول نرمال سالین شست. بهتر است برای ورود آب به درون چشم پلک خود را بازو بسته کنید. در صورتی که سوزش و قرمزی ادامه دار باشد به پزشک مراجعه کنید. این ماده حساسیت زا می‌باشد اگر علائم از بین رفتن، باز هم برای معاینات بیشتر به پزشک مراجعه کنید.
نکته‌های مهم ایمنی در خصوص پوست
در صورتی که لباس‌ها آلوده شوند، آن‌ها را در آورده و در محفظه‌ای بسته و به دور از شعله نگهداری کنید. منطقه‌ای از پوست که به این ماده آغشته است را با آب بسیار و ترجیحاً همراه با صابون بشویید و به پزشک مراجعه کنید. دقت شود در این مدت استفاده از هرگونه مواد دارویی یا روغنی برای کاهش التهاب یا قرمزی، بدون تجویز پزشک اکیداً خودداری کنید.
نکات ایمنی مربوط به تنفس
اولین اقدام، خروج از محل حاوی بخارات متیل ایزوبوتیل کتون است. در صورتی که فرد در این محل بی هوش باشد، ابتدا با رعایت نکات ایمنی مانند زدن ماسک یا یک رسپیراتور به محل وارد شوید. سپس فرد بیهوش را به فضای باز منتقل کنید. از فرد بخواهید تنفس‌های عمیق از هوای آزاد انجام دهد و در همان زمان با اورژانس تماس گرفته شود.
نکته‌های مهم ایمنی در خصوص بلع
این ماده محلول در آب است به همین دلیل برای رقیق کردن آن می‌توان به فرد ۱ الی ۲ لیوان آب خوراند. فرد هرگز نباید استفراغ کند، چرا که با استفراغ، این ماده می‌تواند به ریه ها نفوض و آن‌ها را درگیر کند. اگر فرد بیهوش یا در حال تشنج است، مطمئن شوید که راه تنفسی فرد باز باشد. در این مدت از خوراندن مایعات به فرد خودداری کنید. سریعاً فرد را به بیمارستان منتقل کنید.
نکات مربوط به اطفای حریق
این حلال آلی چه در فاز مایع و چه در فاز بخار بسیار مشتعل است. همچنین واکنش‌پذیری آن با اسید‌ها و بازهای قوی بسیار شدید و انفجاری می‌باشد. دقت شود، محفظه‌های نگهداری از این ماده به صورت کامل مهروموم گردند. دلیل اصلی بسته بودن درب ظروف بخارات سنگین‌تر از هوای این ماده شیمیایی است. این بخارات همواره تمایل دارند در سطح زمین و در مسافت‌های طولانی گسترش یابند. در صورتی که این بخارات در مسیر حرکت با مواد مشتعل برخورد کنند با هوا ترکیبات انفجاری شدیدی ایجاد خواهند کرد.
زمان اشتعال متیل ایزوبوتیل کتون، دقت کنید که استفاده از آب به تنهایی نمی‌تواند مؤثر باشد. بنابراین باید از پود، فوم مقاوم به الکل، مواد شیمایی خشک و گاز CO2 در کنار اسپری آب کمک گرفت. در آتش‌سوزی‌های بزگ فاصله خود را با این مواد تا حد امکان افزایش دهید.
نکته‌های مهم ایمنی در خصوص دفع
از ورود این مواد به محیط زیست جلوگیری کنید. این مواد به شدت برای تمامی موجودات و گیاهان آسیب‌زا هستند. همچنین دفع این ماده به فاضلاب‌ها بسیار خطرناک می‌باشد. این حلال آلی در مناطق کم و محصور به راحتی می‌تواند با هوا ترکیبات انفجاری خطرناکی را ایجاد کند. بهترین روش برای حذف و دفع آن، کمک‌گرفتن از یک مرکز دفع زباله‌های شیمیایی و یا سوزاند در ژنراتور‌های زباله و مجهز است.
