فنول (Phenol 99%)

معرفی اجمالی فنول (Phenol 99%)

(موجود در انبار ایران)

فنول یک ماده شیمیایی است که به دو صورت طبیعی و صنعتی وجود دارد. حالت طبیعی فنول به صورت جامد و سفید رنگ و حالت صنعتی این ماده به صورت مایعی بی­‌رنگ است. فنول در آب محلول است و رایحه‌­ای شیرین و شبیه به قیر دارد. به علت اینکه فراریت فنول کمتر از آب است، دیرتر از آب تبخیر می‌­شود. کد شناسایی یا CAS number این ماده 2-95-108 می‌­باشد. فنول در صنایع مختلفی مانند ضدعفونی کننده‌­ها، ساینده‌­ها، چسب­‌ها و مواد شیمیایی درزگیر کاربرد دارد. فرمول مولکولی این ماده نیز C₆H₆O می­‌باشد.

فنول ماده‌ای سمی است که در صورت بلع، استنشاق یا تماس با پوست می­‌تواند باعث آسیب بسیار شدید شود. در حدی که تماس با حالت مایع این ماده باعث سوختگی شدید پوست می‌­شود. این مایع قابل اشتعال است؛ بنابراین باید به نکات ایمنی هنگام استفاده از فنول توجه شود.

معرفی تخصصی فنول

فنول را با نام­‌های دیگری مانند اسید کربولیک، هیدروکسی بنزن، اسید فنیک، اکسی بنزن، فینیلیک اسید و بنزنول می­‌شناسند. کاربرد اصلی فنول در تولید رزین­‌های فنولی و در ساخت نایلون و سایر الیاف مصنوعی می‌­باشد.

محلول فنول (شکل مایع) یک توده کریستالی سفید رنگ است که در محلول آبی حل شده است. این محلول می­‌تواند رنگ صورتی نیز داشته باشد. در صورتی که این ماده در معرض هوا و نور قرار گیرد، می‌­تواند به قرمز، تغییر رنگ دهد که با وجود قلیاییت، این فرایند می­‌تواند تسریع شود. لازم است بدانید دود حاصل از تجزیه و سوختن این محصول، حاوی بخارهای تحریک‌کننده است.

فنول با آب واکنش نمی­‌دهد اما با مواد شیمیایی دیگری واکنش می­‌دهد. این ماده با سرب، آلومینیوم و آلیاژهای آن، پلاستیک­‌های خاص و لاستیک واکنش‌پذیر است. همچنین فنول در الکل، کلروفرم، اتر، گلیسرول، دی سولفید کربن، نفت خام، روغن­‌های فرار و هیدروکسیدهای قلیایی بسیار محلول می‌باشد.

نحوه تولید و فرمولاسیون این حلال صنعتی

این ماده اصلی‌ترین عضو خانواده فنول‌­ها است که فرمول شیمیایی آن C₆H₅OH می‌­باشد. فنول در واقع یک اتم اهداکننده پیوند هیدروژنی و یک اتم گیرنده پیوند هیدوروژنی را در خود جای داده است. تعداد اتم‌­های سنگین فنول 7 عدد است که این تعداد شامل 6 عدد کربن و یک هیدروژن است. همانطور که در تصویر مشاهده می­‌کنید، فنول حاصل اتصال یک گروه هیدروکسیل و یک حلقه معطر بنزنی می­‌باشد. فنول­‌ها شبیه به الکل‌­ها هستند؛ اما پیوند هیدروژنی قوی‌تری را تشکیل می‌­دهند که همین مورد سبب نقطه جوش بالای این ماده و حلالیت بیشتر آن در آب می­‌شود.

به صورت کلی راه­‌های مختلفی برای ساخت فنول وجود دارد. اقتصادی‌ترین روش تولید فنول فرایند هاک می‌­باشد. در مرحله اول این فرایند، کومن با اکسیژن اکسیداسیون شده و به هیدروپراکسید کومن تبدیل می­‌شود. بعد از این مرحله، هیدروپراکسید کومن در محیطی با اسید سولفوریک رقیق به فنول و استون تجزیه می‌­شود. نکته جالب این فرایند تولید استون به ‌عنوان یک محصول جانبی در کنار تولید فنول می‌­باشد. بیشتر فنول موجود در ایالات متحده و دنیا به روش هاک تولید می­‌شوند. روش دیگری هم برای تولید فنول به نام فرایند داو وجود دارد. در این روش تولوئن به اسید بنزوئیک اکسیداسیون می­‌شود و سپس اکسیداسیون دکربوکسیلاسیون موجب تولید فنول می­‌شود.

کاربرد فنول در صنایع مختلف

همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم، اصلی‌ترین کاربرد این ماده در تولید رزین­‌های فنولی می­‌باشد. این رزین‌­ها در صنایع مختلفی مانند ساختمان سازی، صنایع تخته سه لا، خودرو سازی و لوازم خانگی کاربرد دارند. فنول در سنتز آلی به عنوان یک ضدعفونی‌کننده استفاده می‌­شود. همچنین این ماده به عنوان عایق در صنایعی مانند لوازم آرایشی، بیوسیدهای غیر کشاورزی، چسب‌­ها، عوامل اشباع کننده، رنگ‌­ها، لاک‌­ها، حلال­‌ها، کفپوش‌­ها و سخت‌کننده‌ها کاربرد دارد. فنول می­‌تواند به عنوان یک عامل طعم‌دهنده نیز استفاده شود. همچنین فنول به عنوان یک ضدعفونی‌کننده عمومی در محلول با آهک رقیق شده استفاده می­‌شود. این محلول برای تمیز کردن توالت، اسطبل، حوضچه­‌ها، کف و زهکشی­‌ها نیز کاربرد دارد.

سایر کاربردهای صنعتی این ماده

• معرف در تجزیه و تحلیل شیمیایی
• در رنگ­‌های میکروب‌کش و لکه کش‌­ها
• نگهدارنده برای تزریق­‌های دارویی در پزشکی انسانی و دامپزشکی
• ترکیبات و رنگ‌­های آلی پزشکی و صنعتی
• چسب­‌ها و مواد شیمیایی درزگیر
• بازدارنده­‌های شعله
• عوامل تبادل یونی
• تثبیت کننده پلیمر­ها
• و…

نحوه حمل و نقل و نگهداری فنول

بر روی بشکه­‌ها و ظروف حمل این ماده سه برچسب خورنده، سمی حاد و خطرناک برای سلامت انسان وجود دارد. همانطور که اشاره کردیم، فنول در حمل و نقل معمولی پایدار است. به صورت کلی فنول با کامیون­‌های مخزن­‌دار حمل می‌­شود. جنس این مخازن از فولاد کرین یا فولاد ضد زنگ می‌­باشد.

از آنجایی که نقطه‌ جوش فنول 360 درجه فارنهایت در 760 میلی‌متر جیوه و نقطه اشتعال آن 175 درجه فارنهایت است، باید فضای نگهداری فنول خنک و دارای تهویه مناسب باشد. در این مکان باید اطمینان حاصل شود که غلظت فنول موجود در هوا بیشتر از 20 میلی­‌گرم بر مترمکعب نباشد. فنول در ظروف در بسته نگهداری می‌­شود و باید از افزایش فشار در ظروف جلوگیری شود. برای جلوگیری از ایجاد بار الکتریکی، مخازن ذخیره‌سازی فنول باید با سیم به زمین متصل باشند. هنگامی که بشکه­‌های فنول برای ذوب شدن محتویات اضافه حرارت داده می­‌شوند، باید دقت شود که شعله آتش در اطراف روشن نباشد. تأسیسات ذخیره‌سازی فنول باید طوری طراحی شوند که نشت یا ریزش این ماده را در خود جای دهند. مخازن ذخیره‌سازی باید مجهز به کویل‌­های گرمایشی باشند. شرایط نگهداری باید طوری باشد که این ماده از اکسیدکننده­‌های قوی دور بماند.

نکات مربوط به حفظ ایمنی در برابر این حلال صنعتی

بر طبق طبقه‌بندی NFPA یا لوزی آتش، این ماده جزو دسته موادی است که در شرایط اضطراری می‌­تواند کشنده باشد. بر این طبق، فنول ماده‌ای است که باید قبل از اشتعال در معرض دمای محیط نسبتاً بالا قرار گیرد تا مشتعل شود. بخارات فنول در شرایط عادی، اتمسفرهای خطرناکی را با هوا تشکیل نمی­‌دهد. اما تحت دمای بالای محیط یا حرارت متوسط، می­‌تواند گازهای تحریک‌کننده، خورنده و سمی را از خود آزاد کند. همچنین ناگفته نماند طبق چارچوب لوزی آتش این ماده به خودی خود در حالت عادی یا حتی در شرایط آتش‌سوزی پایدار است.

همان‌طور که گفتیم، هرگونه تماس فیزیکی فنول با بدن می­‌تواند موجب سوختگی یا آسیب شدید پوستی شود. اثرات جانبی تماس یا تنفس این ماده ممکن است مدتی بعد نمایان شود. فنول پس از استنشاق کوتاه‌ مدت یا قرارگرفتن در معرض پوست یا بلع، به شدت غشای مخاطی انسان را تحریک می­‌کند. بی‌اشتهایی، کاهش وزن پیش‌رونده، اسهال، سرگیجه، ترشح بزاق رنگ از عوارض قرارگرفتن طولانی ‌مدت در معرض این ماده می‌­باشد. به طور کلی این ماده بیشتر از 5 درصد برای پوست خورنده و کمتر از 5 درصد محرکی قوی است.

مطالعات حیوانی نشان می‌دهد که این ماده می‌تواند عوارضی همچون کاهش وزن بدن جنین، تأخیر در رشد و رشد غیر طبیعی را در جنین حیوانات داشته باشد.

نکته‌های مهم ایمنی در خصوص چشم

در صورت قرارگرفتن چشم در معرض این ماده، ابتدا مصدوم را از نظر لنزهای تماسی مورد ارزیابی قرار دهید. در صورت اینکه مصدوم لنز داشت، آن را بردارید. بعد از خارج‌ کردن لنز­ها، چشم­‌های قربانی را به مدت 30 دقیقه با آب ولرم یا محلول نرمال­سالین شستشو دهید. سپس سریعاً با مرکز درمانی تماس بگیرید. بدون دستور پزشک متخصص هیچ‌گونه پماد، روغن یا دارویی را با چشم فرد قربانی تماس ندهید. حتی اگر هیچ قرمزی پس از شستشو مشاهده نشد، قربانی را برای طی‌ کردن روند درمان بیمارستان منتقل کنید. برای پیشگیری از برخورد فنول با چشم، لازم است از محافظ صورت یا محافظ چشم در ترکیب با محافظ تنفسی استفاده کنید.

نکات مهم ایمنی در خصوص پوست

در صورتی که فنول با پوست شما برخورد کرد، فوراً پوست آلوده را با آب فراوان بشویید. هنگام انجام این کار، لباس‌­های آلوده شخص قربانی را از بدنش خارج کنید. تمام نواحی آلوده سطح پوست قربانی را با آب و صابون بشویید. نواحی پوست که آلوده شده ­است را با آب و صابون شست­شو دهید. حتی اگر حس کردید به قربانی آسیب جدی وارد نشده است، سریعاً قربانی را برای طی ­کردن روند درمان، به بیمارستان ببرید. برای اینکه پوست شما در تماس با این ماده قرار نگیرد، از دستکش‌­ها و لباس­‌های محافظ استفاده کنید.

نکته‌های مهم ایمنی در خصوص تنفس

اگر اتمسفر این ماده را تنفس کردید، فوراً منطقه آلوده را ترک کرده و در مکانی باز هوای سالم تنفس کنید. اگر علائمی مانند خس‌خس سینه، سرفه، تنگی نفس، سوزش دهان، گلو یا قفسه سینه را احساس کردید، با پزشک تماس بگیرید و برای انتقال مصدوم به بیمارستان آماده شوید. سعی کنید محیط را برای تنفس امدادرسان­‌ها پاکیزه کنید. در صورت امکان حاضرین در صحنه باید از دستگاه تنفس مستقل (SCAB) استفاده کنند. اگر این دستگاه در دسترس نیست، از سطح حفاظتی بیشتر استفاده کنید. برای در امان ماندن از آسیب استنشاقی فنول، از تهویه مناسب، اگزوز موضعی و محافظ تنفسی استفاده کنید.

نکات مهم ایمنی در خصوص بلع

فنول ماده‌ای بسیار سمی و تحریک‌کننده است. در صورتی که قربانی دچار بلع این ماده شد، موجب القای استفراغ به وی نشوید. القای استفراغ ممکن است مشکلات پزشکی را بدتر کند. در قدم بعد با بیمارستان تماس بگیرید و در صورتی که مشاور پزشکی توصیه کرد، به قربانی ذغال چوب فعال، سفیده تخم مرغ یا شیر بدهید. البته ممکن است ارتباط با پزشک مقدور نباشد. در این صورت اگر قربانی هوشیار است و تشنج نمی­‌کند، یک لیوان دوغاب ذغال چوب فعال به او بدهید. اگر دسترسی به ذغال فعال ممکن نیست، به قربانی یک لیوان شیر یا سفیده تخم مرغ بدهید و سریعاً او را به بیمارستان منتقل کنید. اگر قربانی تشنج می­‌کند یا بیهوش است، چیزی از طریق دهان به او ندهید و مطمئن شوید که مجرای تنفسی او باز است. سپس قربانی را به پهلو در حالی‌ که سرش پایین‌تر از بدنش است قرار دهید.

برای اینکه از بلع این ماده پیشگیری کنید، هنگام کار با آن غذا نخورید و سیگار نکشید. قبل از خوردن غذا دست­‌های خود را کامل بشویید.

نکته‌های مربوط به اطفای حریق فنول

همان‌طور که قبل‌تر اشاره کردیم، این ماده ممکن است تحت شرایطی موجب آتش‌سوزی شود. در آتش‌سوزی‌­های کوچک بهتر است از مواد شیمیایی خشک، دی اکسید کربن یا اسپری آب استفاده کنید. در آتش سوزی­‌های بزرگ نیز می‌­توانید از فوم مقاوم در برابر الکل، مواد شیمیایی خشک و اسپری آب استفاده کنید. اگر مقدور است، ظروف آسیب ندیده را از اطراف آتش دور کنید. در صورتی که در مخازن یا بارهای خودرو آتش‌سوزی رخ داد، فاصله خود را از آتش حفظ کنید و داخل این مخازن آب نریزید. ظروف و مخازن را با مقادیر سیلابی آب خنک کنید تا زمانی که آتش خاموش شود. برای پیشگیری از آتش سوزی فنول، بهتر است این ماده را با اکسیدکننده­‌های قوی واکنش ندهید. همچنین مراقب باشید در محل کار با فنول شعله آتش وجود نداشته باشد.

نکات مهم ایمنی در خصوص دفع

بهترین روش توصیه شده برای دفع فنول، سوزاندن آن است. در این روش شما می­‌توانید مواد را با یک حلال قابل احتراق مخلوط کرده و در یک زباله‌سوز شیمیایی مجهز به اسکرابر (scrubber) بسوزانید. در ایالات متحده، تولیدکنندگان این زباله خطرناک (معادل یا بیشتر از 100 کیلوگرم در ماه) باید از قوانین USEPA (آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده) در نگهداری، حمل و نقل، تصفیه و دفع زباله پیروی کنند.