وازلین یا ژله نفتی (vaseline or petroleum jelly)

معرفی اجمالی وازلین (vaseline)

وازلین ماده‌ای خمیری و لزج با رنگ سفید یا رنگی متمایل به زرد است که فاقد هر گونه رایحه و مزه می‌باشد. نام اصلی وازلین در دنیای شیمی ژله‌ی نفتی (petroleum jelly) است و وازلین نام تجاری آن می‌باشد. این ماده در سال 1870 در دنیای صنعت جای گرفت. وازلین در ابتدا به عنوان یک نرم‌کننده‌ی موضعی شناسایی می‌شد. اما به مرور با پیشرفت علم، کاربردهای دیگر این ماده‌ی پرکاربرد یافت شد. از این رو امروزه از وازلین در صنایع مختلفی مانند پزشکی، داروسازی، آرایشی-بهداشتی و… استفاده می‌گردد. وازلین دارایCAS number یا کد شناسایی 8-03-8009 است که در سایت‌های مرجع با این کد شناسایی می‌شود. خوب است بدانید، آیوپاک وازلین را 1و1و2-تری متیل-1H-بنزو[E] ایندول نام‌گذاری کرده است و فرمول مولکولی ژله نفتی، C₁₅H₁₅N می‌باشد.

وازلین دارای ویسکوزیسته بسیار بالایی است. به‌طوری که این ویسکوزیته بالا به این محصول خاصیت روان‌کنندگی می‌دهد. ژله نفتی دارای حلالیت بسیار پایینی در آب است. اما در حلال‌هایی مانند دی اتیل اتر به مقدار زیاد حل می‌شود. به علت وزن زیاد این مولکول، فراریت بسیار پایینی دارد. لازم به ذکر است که وازلین موجود در بازار، به مقدار اندکی (حدوداً 13 درصد) در خود وازلین خالص جای داده است.

لازم است بدانید ژله نفتی قابل اشتعال می‌باشد. همچنین در شرایطی می‌تواند سبب ایجاد اختلال در سیستم ایمنی بدن گردد. علاوه بر تمام این‌ها، تنفس بخارات حاصل از سوزاندن وازلین بسیار خطرناک است.

معرفی تخصصی ژله نفتی

ژله نفتی در بسیاری از سایت‌های شیمی و مراجع این حوزه، با نام‌های متفاوتی شناسایی می‌گردد. معروفترین و مهم‌ترین این نام‌ها وازلین سفید، پارافین نرم، چند هیدروکربنی، ژله پترولیوم، ژله پارافینی، ساکسولین و پنسولین زرد نرم هستند. همان‌طور که در معرفی اجمالی این محصول اشاره کردیم، رنگ وازلین متمایل به زرد می‌باشد. این رنگ زرد به‌خاطر ناخالصی‌ها و عدم تقطیر زیاد این ماده است. به طوری که ژله نفتی خالص، سفید رنگ می‌باشد. همچنین هنگامی که وازلین خالص باشد، شفاف و فاقد بو است. هر چه با ناخالصی وازلین افزوده شود، از شفافیت آن کاسته می‌شود.

از آنجایی که هر چقدر گشتاور دو قطبی یک ماده‌ی شیمیایی کمتر باشد، حلالیت آن در آب و حلال‌های قطبی کم‌تر می‌شود، این ماده با گشتاور دو قطبی بسیار پایین خود، در آب و سایر حلال‌های ناقطبی غیر قابل انحلال است. اما وازلین به مقدار کمی در الکل‌ها محلول می‌باشد.

کابرد اصلی وازلین در صنعت آرایشی بهداشتی است. مکانیزم کارکرد ژله نفتی این گونه است که با از دست دادن رطوبت از طریق از دست دادن آب ترانس اپیدرمی، می‌تواند از ترک خوردن پوست جلوگیری کند. وازلین به غیر از پوست، کوتیکول‌های ناخن را نرم می‌کند. همان گونه که در معرفی اجمالی اشاره‌ای کوتاه کردیم، وازلین به دو دلیل دارای فراریت پایینی است؛ اولی نقطه جوش بالا و دومی جرم بالای مولکول آن می‌باشد. هر چه نقطه‌ی جوش یک ماده بیشتر باشد، تبخیر سطحی در واحد زمان کاهش می‌یابد. وازلین با قرار گرفتن در معرض هوا اکسید نمی‌شود و به راحتی با مواد شیمیایی مختلف واکنش نمی‌دهد.

درباره نحوه­ تولید و فرمولاسیون وازلین

وازلین دارای 15 اتم کربن و 1 اتم نیتروژن است که مولکولی سنگین محسوب می‌شود. جرم مولکولی این مولکول، 209.2863 گرم بر مول است. همان‌طور که در تصویر مشاهده می‌کنید، در ساختار مولکولی این ماده حلقه‌ی بنزنی وجود دارد. مواد دارای حلقه‌ی بنزنی جزو مواد آروماتیک طبقه‌بندی می‌شود. از این رو ژله نفتی جزو گروه واکنشی هیدروکربن‌های آروماتیک می‌باشد. وجود یک اتم نیتروژن در ساختار این ماده، باعث افزایش سمیت آن می‌شود. به همین علت وازلین خالص موجب تحریک سلامتی انسان‌ها می‌گردد. وازلین در مقیاس صنعتی، از موم زدایی ذخایر سنگین روغن روان‌کننده به دست می‌آید.

کاربرد ژله نفتی در صنایع مختلف

همان‌طور که در معرفی تخصصی به آن پرداختیم، عمده وازلینی که تولید می‌شود، در صنعت آرایشی بهداشتی کاربرد دارد. البته وازلین به غیر از نرم‌کنندگی، باعث ایجاد اثر ضد باکتریایی (Anti bacterial) می‌شود. از دیگر ویژگی‌های این محصول می‌توانیم به مقاومت آن در برابر آفتاب اشاره کنیم. وازلین به عنوان یک عامل ضد آفتاب، از پوست در برابر اشعه‌های ماوراء بنفش محافظت می‌کند. آکادمی پوست آمریکا توصیه می‌کند که آسیب های پوستی را با ژله نفتی مرطوب نگه دارید تا اثر زخم را کاهش دهید. وازلین به طور گسترده‌ای توسط متخصصین گوش، حلق و بینی توصیه می‌گردد. این ماده برای رطوبت بینی، درمان اپیستاکسی و مبارزه با خشکی بینی استفاده می‌شود. از دیگر ویژگی‌های وازلین می‌توانیم به درمان قارچ ناخن پا، بثورات تناسلی (غیر STI) و خون‌ریزی بینی اشاره کنیم. وازلین به عنوان یک نرم‌کننده روی پلی پروپین (PP) استفاده می‌شود.

درجه‌ی دوم مصرف این ماده‌ی آلی در صنعت، به خاصیت روان‌کنندگی این محصول اختصاص می‌یابد. وازلین با توجه به خاصیت ناقطبی و ویسکوزیته‌ی خاص خود، در روان‌کنندگی تجهیزات صنعتی و جلوگیری از خوردگی آن‌ها، تأثیر بسزایی دارد. دیگر ویژگی‌ای که باعث می‌شود این محصول در طیف وسیعی از صنعت مورد استفاده قرار بگیرد، قیمت ارزان آن است. ژله نفتی را می‌توانیم برای پوشاندن اقلام مستعد خوردگی مانند ریزه‌کاری فلزات، تیغه‌های فولادی ضدزنگ و لوله‌های تفنگ نیز استفاده کنیم. قایق سواران، از وازلین به عنوان یک پوشش ضد رسوب، برای قایق‌های موتوری و قایق‌های بادبانی استفاده می‌کنند. ژله نفتی در ساختار بسیاری از پولیش‌ها استفاده می‌شود. این پولیش‌ها با خاصیت روان‌کنندگی بالای خود در روانکاری گریس‌ها و جلوگیری از زنگ زدگی فلزات و آلیاژها کاربرد دارد.

سایر کاربردهای صنعتی این هیدروکربن

• روغن کاری زیپ‌ها
• تعمیر و نگهداری قطعات خودرو
• محافظت پوششی از چوب
• محصولات چرمی
• براق‌کننده‌ی کفش‌های چرمی
• و…

نحوه حمل و نقل و نگهداری وازلین

ژله نفتی به طور کلی از طریق خطوط هوایی، جاده‌ای و دریایی حمل و نقل می‌شود. این ماده در محفظه‌ها یا بشکه‌های پلاستیکی قرار می‌گیرد. قبل از حمل، درب این بشکه‌ها کاملاً پلمپ می‌شود. سپس این بشکه‌ها درون کانتینرهای حمل مواد قرار می‌گیرند و آماده‌ی حمل می‌شوند. این کانتینر‌ها دارای سیستم تهویه‌ی مناسب هستند. نقطه‌ی جوش وازلین برابر با 322 درجه‌ی سانتی‌گراد و نقطه‌ی اشتعال آن برابر 198 درجه‌ی سانتی‌گراد است. به همین علت از افزایش دمای کانتینر‌های حاوی این محصول به شدت جلوگیری می‌شود.

ژله نفتی به طور کلی باید در مکانی خشک، خنک و دارای سیستم تهویه‌ی سالم و مناسب نگهداری شود. همان‌طور که تا اینجا متوجه آن شدید، وازلین قابل اشتعال است. به همین علت باید این ماده را از شعله‌ی مستقیم و مواد آتش‌زا نیز دور نگه دارید. وازلین عموما در ظروفی از جنس پلاستیک نگهداری می‌شود و بعد از باز و بسته کردن درب ظروف این ماده، لازم است از بسته بودن آن مطمئن شوید. با اینکه وازلین واکنش‌پذیری پایینی با عموم مواد شیمیایی دارد، برخورد و مواجهه‌ی ژله نفتی با برخی مواد، موجب ایجاد واکنش شدید می‌گردد. به همین دلیل از برخورد این ماده با اکسیدکننده‌های قوی مانند سولفوریک اسید، پرهیز کنید. این نکته را در نظر بگیرید که وازلین باید به‌دور از نور خورشید نگهداری شود.

نکات مربوط به حفظ ایمنی در برابر ژله نفتی

وازلین به صورت طبیعی مشکلات خاصی را برای بدن ایجاد نمی‌کند. البته در نظر داشته باشید که ژله نفتی موجود در داروخانه برای درمان پوستی و… دارای خلول 13 درصد است. اما در صورت مواجهه با وازلین خالص، این ماده ممکن است برای سلامتی شما مشکلاتی را ایجاد کند. بلع آن در مقیاس زیاد باعث فشار شدید به کلیه‌ها و در نهایت موجب نارسایی کلیه می‌گردد. استنشاق بخارات این ماده‌ی سنگین نیز باعث سرفه‌ی شدید، خس‌خس سینه و عطسه می‌شود. همچنین برخورد این ماده با چشم‌، باعث تحریک شدید آن می‌گردد.

وازلین قابل اشتعال است اما در هر شرایطی مشتعل نمی‌شود. این ماده برای اشتعال باید گرم شود. همچنین وازلین برای اشتعال باید به مایع تبدیل گردد. پس یافتیم که حالت جامد ژله نفتی قابل اشتعال نیست. نکته قابل توجه اینجا است که خود مایع نیز مشتعل نمی‌شود. بلکه دود آن روشن می‌گردد. به همین علت برای استفاده از خاصیت اشتعال وازلین، یک ماده فیتیله‌ای لازم است. وازلین در شرایط طبیعی نگهداری، پایداری خود را حفظ می‌کند. اما در شرایط آتش‌سوزی، دمای بالا و مواجهه با مواد ناسازگار، پایداری خود را از دست می‌دهد. این ماده پس از سوختن بخارهای سمی و سنگین تولید می‌کند.

همان‌طور که یافتیم، وازلین در شرایطی می‌تواند سیستم ایمنی بدنمان را دچار اختلال کند. پس پیشگیری از مواجهه با ژله نفتی خالص در محیط آزمایشگاه و صنعت، بهترین راه برای حفظ سلامتمان است. از این رو در محیط آزمایشگاه هنگام کار با این محصول، خوب است از عینک ایمنی استفاده کنید. همچنین بهتر است برای حفظ امنیت پوست از تحریک وازلین خالص، هنگام جابه‌جایی این محصول از دستکش‌های تمام محافظ استفاده شود. هنگامی که در مواجهه با بخارهای ژله نفتی قرار می‌گیرید نیز استفاده از دستکش‌های تمام محافظ توصیه می‌شود. علاوه بر تمام این‌ها، در آزمایشگاه و محیط صنعتی که آزمایش بر روی وازلین انجام می‌پذیرد، به منظور پیشگیری از آسیب‌های ممکن خوب است چیزی نخورید و سیگار نیز نکشید.

نکات ایمنی مربوط به چشم

هنگامی که ژله نفتی به چشم شما برخورد کرد، ابتدا مطمئن شوید که هیچ گونه لنزی در چشم‌هایتان نیست.  در صورت وجود هر گونه لنز، آن‌ها را از چشمانتان خارج کنید و  سریعاً آن‌ها را با آب یا محلول نرمال سالین بشویید. شستشو را به مدت 20 دقیقه ادامه دهید. هنگام شستشو، پلک‌های بالا و پایین را باز و بسته کنید تا وازلین از تمام سطوح چشم زدوده شود. پس از اتمام شستشو، حتی اگر قرمزی یا سوزش در چشمان مصدوم مشاهده نشد، لازم است به بیمارستان مراجعه کنید.

نکته‌های مهم ایمنی در خصوص پوست

اگر وازلین خالص به دست قربانی برخورد کرد، پوست را با آب و صابون فراوان شستشو دهید. در صورتی که آلودگی ژله نفتی به لباس قربانی سرایت کرد، سریعاً لباس‌های آلوده را از بدن وی جدا کنید. به مدت 15 دقیقه به شستشو ادامه دهید تا اثر سوزش حذف شود. اگر پس از پایان شستشو اثری از درد در پوست قربانی برجای نماند، نیازی نیست وی را به بیمارستان انتقال دهید. در غیر این صورت، وی را به نزدیک‌ترین بیمارستان منتقل کنید.

نکات ایمنی مربوط به تنفس

استنشاق بخارهای حاصل از وازلین بسیار خطرناک است. اگر قربانی دچار استنشاق بخارهای ژله نفتی شد، سریعاً وی را به محلی دارای هوای آزاد ببرید تا نفس عمیق بکشد. تنفس عمیق باعث می‌شود که این بخارها درون شش‌های قربانی رقیق گردند. اگر قربانی بی‌هوش شد و نفس نمی‌کشید به وی تنفس مصنوعی بدهید. سپس با بیمارستان تماس بگیرید و توصیه‌های درمانی پزشک را پیاده سازی کنید. بهتر است قربانی را به پهلو بخوابانید، سرش را کمی پایین‌تر از سطح بدنش قرار دهید. از باز بودن مجرای تنفسی وی اطمینان یابید و چیزی از طریق دهان به وی ندهید. سپس سریعاً قربانی را به بیمارستان منتقل کنید.

نکته‌های مهم ایمنی در خصوص بلع

در صورت بلع ژله نفتی، در اولین اقدام باعث استفراغ مصدوم نشوید. برگشت محتویات آلوده‌ی وازلین از معده به سمت دهان، باعث آسیب شدید به حلق و سیستم تنفسی می‌شود. بنابراین از استفراغ وی جلوگیری کنید. سپس به وی دو لیوان آب و کمی سفیده‌ی تخم مرغ بدهید تا بنوشد. این مواد محتویات آلوده را درون معده رقیق می‌کنند. اگر قربانی بی‌هوش شد، ابتدا علائم حیاتی وی را مورد ارزیابی قرار دهید. در صورتی که قربانی نفس نمی‌کشید به وی تنفس مصنوعی بدهید. اگر قربانی نبض نداشت، فرایند CPR را آغاز کنید. سپس از باز بودن مجرای تنفسی وی اطمینان حاصل نمایید. وی را به پهلو بخوابانید و سرش را پایین‌تر از سطح بدنش قرار دهید. بعد از انجام تمامی اتفاقات، قربانی را به بیمارستان ببرید.

نکات مربوط به اطفای حریق

در صورت آتش‌سوزی وازلین، از آب، مواد اولیه خشک، CO₂ و فوم ضد الکلی برای اطفای حریق این ماده استفاده کنید. توجه داشته باشید که به منظور جلوگیری از آتش سوزی بیشتر باید ظروف سالم حاوی ژله نفتی را به مکانی امن ببرید. در صورتی که آتش‌سوزی بزرگ شد، از فاصله‌ی دور اقدام به اطفای حریق کنید.

نکته‌های مهم ایمنی در خصوص دفع

بهترین راه برای دفع زباله‌های حاصل از وازلین، سوزاندن آن است. از این رو این زباله‌ها را در کوره‌های دوار می‌سوزانند. به علت وجود نیتروژن (N) در ساختار مولکولی ژله نفتی، بخارهای حاصل از سوزاندن این ماده باعث تخریب زیست کره می‌شود. از این رو در کوره‌های دوار، لازم است سیستم اسکرابر نصب کنید. (اسکرابر بخارهای حاصل از سوختن وازلین را کاتالیز می‌کند.)